Şeytan Başları Benzetmesi

 

Kur’an’da “Şeytan Başları” Tabiri: Dilsel ve Mecazî Bir Analiz

Giriş

Kur’an’da cehennem tasvirleri, çoğu zaman insan zihninde derin bir ürperti ve sarsıntı oluşturacak güçlü mecazlarla dile getirilmiştir. Bu tasvirlerden biri de Sâffât Sûresi 65. ayette geçen “şeytan başları” (رُءُوسَ الشَّيَاطِينِ) ifadesidir. Burada zakkum ağacının meyveleri, “şeytan başlarına” benzetilmektedir. Bu ifade, yüzeysel bir okuma ile “halk kültüründeki şeytan suretleri”ne çağrışım yapar gibi görünse de, Arap dilinde ve kültüründe farklı bir bağlama işaret eder.

Dilsel ve Kültürel Arka Plan

• “Şeytan” kelimesi Arapçada tek bir varlığa değil, “azgın, uzaklaşmış, kötülüğe yönelmiş” her türlü varlığa verilen bir addır.

• Kaynaklarda “şeytan” kelimesinin aynı zamanda boynuzlu, ibikli, zehirli bir yılanın adı olduğu belirtilir. Bu yılan, Arap kültüründe çirkinlik, tehlike ve iğrençlik sembolüydü.

• Ayrıca “şeytan” kelimesi, çirkin, dikenli, iğrenç bir bitkinin adı olarak da kullanılmıştır. Bu nedenle Araplarda çirkin şeylere “şeytan gibi” denmesi, doğrudan bu yılan ve bitki çağrışımlarına dayanır.

Dolayısıyla ayette geçen “şeytan başları” ifadesi, halk arasında düşünülen “boynuzlu kötü ruh” değil; daha çok çirkin ve ürpertici yılan başları ile zehirli, iğrenç bitki görünümleri üzerinden kurulan bir benzetmedir.

Mecazî Anlam Boyutu

Kur’an’da cennet ve cehennemle ilgili tüm tasvirlerin, mutlak anlamda gerçekliğin birebir betimlemesi değil; insan idrakine hitap eden temsiller ve örneklemeler olduğu hatırda tutulmalıdır. Çünkü:

• İnsan aklı üç boyutlu âlemle sınırlıdır.

• Öteki âlem ise gayb alanına aittir ve bizim tasavvurumuzun ötesindedir.

• Dolayısıyla gayb âlemi, bize ancak mecazî anlatım, benzetme ve örnekleme sanatı ile aktarılabilir.

Bu açıdan bakıldığında, “şeytan başları” ifadesi, cehennemdeki zakkum meyvelerinin hem şekilsel çirkinliğini hem de ruhî zehirleyiciliğini temsil eden bir mecazdır.

Teolojik ve Psikolojik Yön

Kur’an’daki bu tür tasvirler, insanı hem korkutmak hem de bilinç uyandırmak içindir.

• Teolojik olarak: Zakkum’un “şeytan başlarına” benzetilmesi, kötülüğün en iğrenç ve ürpertici şekilde resmedilmesidir.

• Psikolojik olarak: İnsan zihninde dehşet uyandıracak bir imge yaratır; böylece kişi cehennemin azabını dünyadayken düşünerek sakınmaya yönelir.

Sonuç

“Şeytan başları” tabiri, Kur’an’ın mecazî anlatım üslubunun tipik örneklerinden biridir. Bu ifade, zakkum ağacının meyvelerinin çirkinliğini ve dehşetini tasvir etmek üzere, Arap kültüründe çirkinlik sembolü olan yılan ve zehirli bitki imajlarından yararlanır. Kur’an’ın cennet ve cehennem tasvirleri, öte âlemin gerçekliğini birebir tanımlamak için değil, insan idrakine uygun şekilde temsil etmek için kullanılır. Dolayısıyla bu tasvirler, hakikatin kendisi değil; hakikate götüren işaretlerdir.