📖 Kur’an’da “Ba‘l” Sözcüğü: Dilbilimsel, Tefsirî ve Sembolik Bir İnceleme
🔹 Giriş
Kur’an’da geçen “ba‘l” (بعل) sözcüğü, hem bir özel isim hem de bir genel terim olarak yer alır. Bakara 2:228, Hûd 11:72, Nûr 24:31 ve Nisâ 4:128 ayetlerinde ba‘l kelimesi çoğunlukla “koca” (çoğulu: bu‘ûlet) anlamında değerlendirilir. Saffât 37:125’te ise bu kelime, Hz. İlyas’ın kavmine hitabında, onların ibadet ettiği bir putun adı olarak geçer.
Ancak bu kelimenin anlam katmanları yalnızca bu yüzeysel kullanımlarla sınırlı değildir. Sözcüğün öz anlamına bakıldığında, hem evlilik hem de tanrı kavramlarıyla ilgili derin bir mecaz örgüsüne ulaşılır.
🔹 1. Ba‘l Sözcüğünün Etimolojisi ve Öz Anlamı
Ba‘l kelimesi Arapça’da temel olarak “sahip, efendi, hâkim” anlamını taşır. Bununla birlikte klasik sözlükler, özellikle Lisanü’l-Arab, bu kelimenin daha derin bir anlamına da işaret eder:
“Ba‘l (بعل), yağmurun senede ancak birkaç kez düştüğü veya hiç düşmediği, kurak ve verimsiz yüksek arazi” demektir.
Ayrıca “sulanmadan kendi kendine büyüyen hurma ağacına” da ba‘l denir.
Bu öz anlam, kelimenin Kur’an’daki kullanımını anlamlandırmak için kritik bir ipucu sunar.
🔹 2. Kur’an’daki Kullanımları
📌 a) Koca Anlamında Kullanımlar
Kur’an’da ba‘l sözcüğü genellikle “koca” manasında tefsir edilmiştir:
-
Bakara 2:228
“Kadınlar için, kocalarına (بُعُولَتُهُنَّ / bu‘ûletuhunna) karşı, örfe uygun haklar vardır...”
-
Hûd 11:72Hz. İbrahim’in eşi şöyle der:
“Ben mi doğuracağım, hâlbuki ben yaşlı bir kadınım ve kocam (بَعْلِي / ba‘lî) da yaşlıdır.”
-
Nûr 24:31
“Kadınlar ziynetlerini kocalarından (بُعُولَتِهِنَّ / bu‘ûletihinna) başkasına göstermesinler...”
-
Nisâ 4:128
“Eğer bir kadın, kocasının (بَعْلِهَا / ba‘lihâ) ilgisizliğinden veya kötü davranışından endişe ederse...”
Tefsirlerde bu ayetlerdeki ba‘l sözcüğü, çoğunlukla “evlilik bağındaki erkek eş” olarak açıklanmıştır. Fakat kelimenin öz anlamı dikkate alındığında, burada kastedilenin sıradan bir “zevç” (زوج; eş) değil; evlilik ilişkisinde “verimsizleşmiş” bir koca olduğu düşünülebilir.
Bu, andropoz, geçimsizlik, uyumsuzluk veya cinsel ilişkinin sona ermesi gibi nedenlerle düşüncede, inançta, yaşam ilkelerinde birliği kaybetmiş bir koca tasviri olabilir. Bu mecaz, “yağmursuz toprak” ve “sulanmadan yaşayan hurma” imgesiyle örtüşmektedir.
📌 b) Put İsmi Olarak Kullanım: Saffât 37:125
“Siz Ba‘l’e mi tapıyorsunuz ve yaratıcıların en güzeline sırt mı çeviriyorsunuz?”
Bu ayette Ba‘l, Lübnan-Suriye bölgesinde yaygın olan bir tanrıya işaret eder. Ancak öz anlamın mecazî derinliği, burada da önemlidir: Ba‘l, kendi başına hiçbir işe yaramayan, verimsiz, yağmursuz bir arazi gibi bir tanrıdır. Yani Ba‘l, insanın sahte beklentiler yüklediği ama karşılığında hiçbir şey alamadığı putları simgeler.
🔹 3. Sembolik Okuma ve Anlam Katmanları
Kur’an’da ba‘l, hem aile içindeki bir rolü (koca) hem de toplumsal düzeyde bir sapkınlığı (putperestlik) temsil eder. Her iki kullanımda da temel mesele, verimlilik ve işe yararlılık kavramları etrafında döner:
🔹 Sonuç
Kur’an’da ba‘l sözcüğünün her iki kullanımı da, öz anlamındaki “kuraklık ve verimsizlik” imgesiyle ilişkilendirildiğinde derin bir teolojik ve sosyal mesaj içerir. Ailedeki ba‘l konumu, sorumluluğunu yitirmiş ve ortak yaşamda anlam kaybına uğramış bir figürü; isimlendirme olarak Ba‘l ise insanoğlunun ürettiği sahte ve işlevsiz otoriteleri simgeler.
Kur’an’ın kelime seçimindeki bu incelik, sadece dilsel değil, aynı zamanda sosyo-kültürel ve metafizik bir eleştiri içerir.
