Kur'an'da Zikredilen Tek Sahabi İsmi: ZEYD

---

📜 Kur'an'da Zikredilen Tek Sahâbî İsmi: Zeyd Örneğinde Evlatlık Hükmünün İlgâsı

---

1. Giriş

Kur'an-ı Kerim, hükümlerini genellikle genel ve evrensel bir dille sunar. Ancak, Ahzâb Sûresi’nin 37. ayetinde, bir şahsın özel isminin açıkça zikredilmesi, metinsel bir istisna teşkil etmektedir. 

Bu şahıs, Zeyd'dir. Bu çalışmanın temel amacı, Kur'an’ın metinsel bütünlüğü içinde Zeyd isminin açıkça geçmesinin ardındaki teolojik ve hukuki hikmeti, sadece ayetin lafzî ve siyakî (metin içi) verilerini kullanarak analiz etmektir. 

2. Analiz: Ahzâb Sûresi, 33/37

Zeyd isminin geçtiği kilit metin şöyledir:

"Hani sen, Allah'ın kendisine nimet verdiği ve senin de lütufta bulunduğun kişiye 'Eşini yanında tut ve Allah'tan sakın!' diyordun. İçinde, Allah'ın açığa çıkaracağı bir şeyi gizliyor, insanlardan çekiniyordun. Oysa asıl çekinmen gereken Allah'tı. Nihayet Zeyd o kadından ilişiğini kesince (boşayınca), biz onu sana nikâhladık ki, (bundan böyle) evlatlıkları, eşleriyle ilişkilerini kestiklerinde (boşadıklarında), müminler için onların eşleriyle evlenmek konusunda bir güçlük olmasın. Allah'ın emri mutlaka yerine getirilmiştir." (Ahzâb, 33/37)

2.1. Zeyd'in Konumu ve Tanımlanması

Ayette, Zeyd'in ismi anılmadan önce, onun özel konumu iki önemli nitelemeyle belirlenmiştir:

1. “Allah'ın kendisine nimet verdiği kişi”: İlahi takdir ve hidayete işaret eder.

2. “Senin de lütufta bulunduğun kişi”: Son nebi ile Zeyd arasındaki özel bağı (evlatlık ilişkisine atıf) vurgular.

Bu ön tanımlama, ismin zikredilmesinin sıradan bir durum olmadığını, belli bir şahs-ı mâruf (tanınmış kişi) üzerinden ilahi bir mesajın iletileceğini gösterir.

3. Teolojik ve Hukuki Hikmet (İlahi Maksat)

Ayette Zeyd isminin açıkça zikredilmesi, Kur'an'ın iki temel hedefini gerçekleştirmek için zorunlu kılınmıştır: Evlatlık Hükmünün İlgâsı (Neshi) ve Peygamberin İlahi Emre İtaati.

3.1. Hukuki Reformun Kesinleşmesi (Evlatlık Yasağının Kaldırılması)

Ayette zikredilen asıl hüküm, evlatlık müessesesinin hukuki sonuçlarının kaldırılmasıdır.

• Ayetteki İfadenin Amacı: "...müminler için onların eşleriyle evlenmek konusunda bir güçlük olmasın."

• Analiz: Evlatlığın (öz oğul gibi kabul edilip) boşadığı kadınla evlenmenin haram sayıldığı yerleşik bir Arap örfü vardı. Kur'an, bu örfü kaldırmak için nebinin evlatlığı olan Zeyd'in boşanmış hanımıyla bizzat evlenmesini emretmiştir.

• İsmin Zikredilmesinin Zorunluluğu: Bu yeni hükmün toplum nezdinde şüpheye mahal vermeden yerleşmesi için, olayın kahramanının açık ismiyle anılması gerekiyordu. Hükmün, bizzat nebinin kendi yaşantısı üzerinden ve bizzat Zeyd gibi herkesin tanıdığı bir şahsın üzerinden icra edilmesi, yasağın kesin olarak kalktığını ve artık bir istisna olmadığını kanıtlamıştır. Dolayısıyla, Zeyd ismi, evrensel bir hukuki hükmün tebliğ aracı olarak kullanılmıştır.

3.2. Nebinin Beşeriyeti ve İlahi Emre Mutlak İtaati

Ayette, Son Nebinin "insanlardan çekinme" durumuna yapılan atıf, bu olayın diğer bir boyutudur.

• Ayetteki Eleştiri: "İçinde, Allah'ın açığa çıkaracağı bir şeyi gizliyor, insanlardan çekiniyordun. Oysa asıl çekinmen gereken Allah'tı."

• Analiz: Nebi (s.a.v.), bu evliliğin (Zeyneb ile) toplumda yaratacağı 'evlatlığın karısıyla evlendi' şeklindeki olumsuz algıdan çekinmiştir. Kur'an, bu çekinceyi bizzat eleştirerek, ilahi emrin yerine getirilmesinde beşerî kaygıların (insanlardan çekinmek) mutlak olarak terk edilmesi gerektiğini vurgulamıştır.

• Nebi ile Alakası: Zeyd'in isminin açıkça anılması, hem nebinin kendi özel hayatında bile (evlatlığı ile olan ilişkide) ilahi hükmün gerekliliğini göstermekte hem de kendisinin bu hükmü tam bir teslimiyetle uyguladığını tarihe not düşmektedir.

4. Sonuç ve Değerlendirme

Kur'an-ı Kerim'de Zeyd isminin açıkça zikredilmesi, ne bir lakap ne de bir sıfattır; aksine, en kritik toplumsal/hukuki reformlardan birinin merkezindeki özel bir isimdir.

Bu zikrin temel nedeni, Ahzâb Sûresi’nin 37. ayetinde beyan edilen evlatlık kurumunun hükümlerini ortadan kaldıran ilahi emri, herhangi bir şüpheye yer bırakmayacak şekilde, nebinin özel yaşantısı üzerinden somutlaştırmak ve kesinleştirmektir.

Zeyd'in ismi, böylece kişisel bir onur olmanın ötesinde, evrensel hukukun tespiti ve tebliği görevini üstlenmiştir.