Tapmak Nedir?
Kur’ân Perspektifinde ‘Abd’ Kavramının Teolojik ve Ontolojik İnşası
İslam geleneğinde “ʿabd” (عبد) kökü genellikle “tapmak” ya da “ibadet etmek” anlamlarında değerlendirilmiş; bu kavram Allah’a yönelik ritüel davranışlarla sınırlandırılmıştır. Ancak Kur’ân’daki kullanımları dikkatle incelendiğinde, “ʿabd” kavramının yalnızca bir ibadet biçimini değil, daha köklü bir "itaat, yöneliş, boyun eğme" halini temsil ettiği görülür. Bu çalışma, ‘abd’ kavramının Kur’ân’da nasıl çok katmanlı biçimde inşa edildiğini; Allah, şeytan, tâğût ve diğer sahte otoriteler bağlamında nasıl kullanıldığını ele alarak, geleneksel anlayış ile Kur’ân merkezli yaklaşım arasındaki farkları ortaya koymaktadır.
---
1. Kur’ân’da ‘Abd’ Kavramının Anlam Katmanları
1.1. ‘Abd’ Sadece Allah’a Yönelik Değildir
Kur’ân, ‘abd’ kavramını yalnızca Allah’a yönelişte değil; şeytana, tâğûta ve Allah’tan başka otoriteler karşısında da kullanır. Bu yönüyle “ibadet”, sadece ritüel bir eylem değil; itaat edilen ve hayat düzeni belirleyici olarak kabul edilen merkeze yönelişi tanımlar.
---
2. Şeytana Kulluk: ‘Abd’ Kavramının Negatif Formu
Kur’ân, kimsenin doğrudan “şeytana tapıyorum” demediğini; ancak şeytanın telkinlerine uymanın bir “kulluk” biçimi olduğunu vurgular:
> "Babacığım! Şeytana kulluk etme (لَا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ); çünkü o Rahman’a isyan etti."
(Meryem, 44)
Bu ifade, şeytanın doğrudan bir tanrı ilan edilmesine gerek olmadan, ona tabi olmanın da bir ‘ibadet’ olduğunu ortaya koyar.
---
3. Tâğût’a İtaat: Şirk Biçimi Olarak Kulluk
Tâğût, Kur’ân’da Allah dışında mutlak otorite ve hüküm koyucu olarak benimsenen yapıları ifade eder. Bu otoritelere sorgusuz bağlılık da bir “kulluk” olarak değerlendirilir:
> “Allah, kendisine lanet ettikleri kimseleri, gazaba uğrattıklarını ve onlardan tâğût’a kulluk edenleri (وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ) haber verir.”
(Mâide, 60)
Bu ayet, tâğût’a ibadetin bir şirk biçimi olduğunu açıkça ortaya koyar.
---
4. Ataların Yoluna Uyma: Geleneksel Kulluk
Kur’ân, kulluğu sadece bireysel değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel bir yöneliş olarak da ele alır. Ataların izinden körü körüne gitmek de bu bağlamda bir kulluk türüdür:
> “Atalarımızı bir din üzerinde bulduk ve biz de onların izinden gidiyoruz.”
(A’râf, 70)
Bu tür geleneksel bağlılık, düşünsel teslimiyetin bir şekli olarak Kur’ân’da eleştirilir.
---
5. Tevhidî Kulluk: Dini Allah’a Has Kılmak
Kur’ân’ın merkezinde, dini yalnızca Allah’a has kılmak (ihlâs) ilkesi yer alır. Tevhid, sadece Allah’ı tanımak değil; sadece O’na yönelmek, O’ndan başkasını otorite kabul etmemektir:
> “De ki: Bana, Allah’a kulluk etmem ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmamam emredildi.”
(Ra’d, 36)
> “De ki: Ben, Rabbimden gelen apaçık deliller geldikten sonra, sizin Allah’tan başka yöneldiğiniz şeylere kulluk etmekten nehyolundum.”
(Mü’min, 66)
---
6. Esnâm: İnsan Eliyle Üretilmiş Putlar
Kur’ân’da “esnâm” sadece taş heykelleri değil; insan eliyle oluşturulmuş, anlam yüklenmiş tüm sahte otoriteleri kapsar. Bu putlar ideolojiler, sistemler, gelenekler ve yazılı kurallar da olabilir:
> “Rabbim! Beni ve soyumu, putlara (esnâm) kulluk etmekten uzak tut.”
(İbrahim, 35)
> “Yonttuğunuz şeylere mi kulluk ediyorsunuz?”
(Sâffât, 95)
---
7. Ellerle Yapılanlar ve Ontolojik Vebal
Kur’ân sıkça, insanların “elleriyle yaptıkları” şeylerden sorumlu tutulacaklarını vurgular. Bu, sadece fiziksel eylemleri değil; inşa ettikleri düşünsel ve kültürel sistemleri de kapsar:
> “Bu, kendi ellerinizle yapmış olduklarınızın karşılığıdır.”
(Âl-i İmrân, 182)
> “Başınıza gelen her musibet, ellerinizle kazandıklarınızdandır.”
(Şûrâ, 30)
Bu ayetler, sahte değer sistemlerine yönelmenin ontolojik sorumluluk doğurduğunu gösterir.
---
Sonuç: Teolojik Değil Ontolojik Kulluk
Kur’ân’daki ‘abd’ kavramı, klasik anlamda ritüel ibadetlerin çok ötesinde, ontolojik bir bağlılık biçimi olarak karşımıza çıkar. Buna göre:
Kulluk, neye tabi olunduğuyla ilgilidir; kişi hayatını hangi ilkeye göre şekillendiriyorsa, ona kulluk ediyordur.
Tevhidî kulluk, yalnızca Allah’a yönelmeyi değil, tüm sahte otoriteleri reddetmeyi gerektirir.
Putlar, yalnızca heykeller değil; insan eliyle yapılan her tür anlam, sistem ve otoritedir.
Şirk, bazen açıkça değil; kültürel, geleneksel ya da fikrî teslimiyet yoluyla da ortaya çıkar.
Bu çerçevede Kur’ân, bireyi ritüelci bir tapınmadan çok daha derin bir sorumluluk bilincine çağırır: Kime kulluk ettiğini sorgulamak, kime boyun eğdiğini fark etmek ve yalnızca Allah’a yönelmek.
---
